Κάσος: Ανοικτή αγκαλιά

Oι ασβεστωμένοι οικισμοί με τα στολισμένα σπίτια, οι παραλίες που θα σε κάνουν εξερευνητή, η τοπική κουζίνα που παρόμοια δεν βρίσκεις σε όλη την Ελλάδα και, φυσικά, τα γλέντια: αυτοσχέδια ή «κανονικά», με μουσικές, μαντινάδες και χορούς που «δένουν» Ανατολή με Δύση. Αυτή είναι η Κάσος εν ολίγοις και δεν θα ήταν τίποτε απ’ όλα αυτά αν δεν παρέμενε μια σχετικά δυσπρόσιτη, αλλά μοναδικά φιλόξενη κουκκίδα στον χάρτη. Ανάμεσα στην Κρήτη και την Κάρπαθο, στο νοτιότερο άκρο του Ανατολικού Αιγαίου και στις αρχές του Λιβυκού Πελάγους, αυτό το ακριτικό νησί έχει πανάρχαια ιστορία, ξακουστή ναυτική παράδοση και ανοιχτούς ανθρώπους που σε κάνουν φίλο με μια μαντινάδα κι ένα «να σ’ έβρω», ενώ σου τσουγκρίζουν το ποτήρι.

Βράχος... φιλοξενίας

Ειδικά αν έχεις ξεκινήσει από Πειραιά και έχεις περάσει ίσως και περισσότερες από 20 ώρες να αναρωτιέσαι «πότε φτάνουμε;», η Κάσος μοιάζει με κακόγουστο αστείο όταν την πρωτοδείς από το κατάστρωμα: γκρίζος, γυμνός και άγριος βράχος, το τελευταίο που θες να ακούσεις είναι ότι «παρακαλείσαι να ετοιμαστείς για την αποβίβασή σου». Μάλλον για αποζημίωση σε αυτήν τη λάθος πρώτη εντύπωση, η Κάσος δεν σταματά να σου προσφέρει έως τον αποχαιρετισμό.

Αρχή από το καινούργιο λιμάνι του νησιού και το μοναδικό για πλοία. Δίπλα του, ένα κουκλίστικο λιμανάκι μια σταλιά, η Μπούκα, που κάποτε υπήρξε τρανό πειρατικό λημέρι και σήμερα είναι το σημείο όπου θα βρείτε όλους τους ψαράδες μαζεμένους το πρωί να πουλάνε τη ζωντανή ψαριά που έφεραν με τα καϊκάκια τους. Βρίσκεστε στο Φρυ, την πρωτεύουσα, εμπορικό και διοικητικό κέντρο της Κάσου, κι εδώ θα βρείτε ξενοδοχεία και δωμάτια, παραδοσιακά ταβερνάκια και λιγοστά μπαράκια, συν όλες τις υπηρεσίες που μπορεί να χρειαστείτε. Η εκκλησία που ξεχωρίζει είναι του Αγ. Σπυρίδωνος Τριμυθούντος του Θαυματουργού, του πολιούχου ενός νησιού με τουλάχιστον 100 εκκλησίες.

Σε μισό χιλιόμετρο απόσταση ο Εμπορειός, το πρώην (ώσπου να κατασκευαστεί το σημερινό) αλλά και αρχαίο λιμάνι του νησιού, που τώρα προσφέρει μία από τις πιο πολυσύχναστες και οργανωμένες παραλίες της Κάσου, με ταβερνάκια και cafe για να μείνετε ώσπου να πέσει ο ήλιος. Αν και εκτός από το Φρυ υπάρχουν ακόμη τέσσερα χωριά που πρέπει να γνωρίσετε.

Ασβεστωμένα αρχοντικά και λουλουδιασμένες αυλές στην πρωτεύουσα της Κάσου.

Η Αγία Μαρίνα είναι το μεγαλύτερο απ’ όλα. Απλώνεται στους λόφους που στεφανώνουν το λιμάνι και όλοι θα σας πουν να έρθετε εδώ, για να ρουφήξετε το ηλιοβασίλεμα πάνω από το πέλαγος. Αλλά αδύνατον να μην περιπλανηθείτε ακολουθώντας τα πλακόστρωτα με τις λουλουδάτες αυλές και τα θρυλικά καπετανόσπιτα. Η Αγία Μαρίνα είναι ο πιο αρχοντικός οικισμός και ο πιο κατοικημένος.

Το μικρό Αρβανιτοχώρι (3 χλμ. από το Φρυ) λέγεται πως δημιουργήθηκε το 16ο αιώνα από Αρβανίτες που έφτασαν εδώ όταν το νησί ερήμωσε. Ξεχωρίζει από μακριά στους πρόποδες των γυμνών βουνών με τον τρούλο του καθεδρικού ναού της Κάσου, τον Αγιο Δημήτριο (1864), κι εκτός από το καφενεδάκι της Μαρούκλας, που είναι καθιερωμένη στάση για δροσιά, δεν έχει κάτι ιδιαίτερο. Ζητήστε όμως να σας δείξουν το μονοπάτι δίπλα στην κοίτη του Σκυλά, το ποταμάκι που διατρέχει το χωριό και οδηγεί στην Παναγία Ποταμίτισσα, ένα εκκλησάκι φτιαγμένο μέσα στη σπηλιά όπου, σύμφωνα με τον θρύλο, επέστρεφε η εικόνα της Παναγίας κάθε φορά που τη μετακινούσαν. Δημοφιλής διαδρομή (5 χλμ.) για πεζοπόρους, μοτοσικλετιστές και 4x4.

Το Πόλι είναι η αρχαία πρωτεύουσα της Κάσου, οχυρωμένη τότε από τους εισβολείς στον λόφο που της χάριζε ευρύ οπτικό πεδίο. Εκτός από πανοραμική θέα στον ορίζοντα και όλα τα χωριά, θα δείτε τμήματα τειχών από τη μυκηναϊκή ακρόπολη και τα απομεινάρια από τους πύργους του Κάστρου. Επειδή θα την πάρει κι αυτήν το μάτι σας, η βυζαντινή εκκλησία του Αγ. Ονούφριου χτίστηκε τον 12ο αιώνα και είναι από τα κτίσματα που δεν συναντάς και κάθε μέρα. Η Παναγία υψώνεται πάνω από το Εμπορειό, πανέμορφη με τα διώροφα, αλλά ερημωμένα πια καπετανόσπιτά της. Ονομάστηκε από την εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου κι αν βρεθείτε Δεκαπενταύγουστο εδώ, θα καταλάβετε γιατί αυτό το πανηγύρι είναι το μεγαλύτερο της Κάσου. Στην Παναγία θα δεις το επόμενο πιο πολυφωτογραφημένο (μετά το λιμανάκι του Φρυ) σημείο του νησιού: οι έξι εκκλησιές χτίστηκαν κολλητά η μία στην άλλη, στη σειρά, για να εξαφανίσουν ένα-ένα τα αερικά που προτιμούσαν αυτό το σημείο του νησιού, όπου στην αρχαιότητα λατρεύονταν οι νύμφες.

Όμορφες, καλοκαιρινές ιστορίες και οι ντόπιοι θα σας διηγηθούν πολλές ακόμα. Τα περισσότερα θα τα ακούσετε βέβαια με μαντινάδες, λύρες και λαγούτα. Γιατί αυτό είναι το επόμενο συστατικό της ψυχής της Κάσου.

Τρόπος ζωής σαν μελωδία

Λύρα, μαντινάδες και χορός είναι τρόπος ζωής που θα σας μάθουν οι Κασιώτες.

Με τη μουσική να τρέχει στο αίμα τους από τα γεννοφάσκια, σε λύπες και χαρές, οι Κασιώτες έχτισαν μια μακραίωνη παράδοση, συνδυάζοντας με τρόπο μαγικό δυτικά, βυζαντινά, δωδεκανήσια, κρητικά και μικρασιάτικα ακούσματα. Η Εταιρεία Κασιακών Μελετών κατέγραψε 27 κασιώτικους σκοπούς, ενώ παλιά έρευνα της Δωδεκανησιακής Παροικίας της Αιγύπτου συμπέρανε ότι οι σκοποί ξεπερνούν τους 63 (αλέντι, ζαντάνα κ.λπ.), πράγμα εντυπωσιακό, αν σκεφτείς πόσο μικρό είναι το νησί.

Με τον λυρισμό και την απλότητά τους σε λύνουν όσο κι αν σκοπεύεις να μείνεις παρατηρητής στα γλέντια που στήνονται εν ριπή δοξαριού. Τη λύρα τους, αν και είναι η παραδοσιακή δωδεκανησιακή, σήμερα τη συναντάμε μόνο στην Κάσο, την Κάρπαθο και τη Χάλκη.

Είναι αχλαδόσχημη, με τρεις χορδές από άντερα ζώου (ή μεταλλικές τώρα πια). Τις κατασκευάζουν ακόμα ντόπιοι δεξιοτέχνες με ξύλο καρυδιάς, μουριάς ή κυπαρίσσι, ενώ το δοξάρι ξεχωρίζει με τα «γερακοκούδουνα», τα κουδουνάκια που στερεώνουν κατά μήκος για να συνοδεύουν με το ρυθμικό ήχο τους τη μελωδία (τα συναντάμε και στην κρητική λύρα).

Ζωηρές, κεφάτες σούστες και ζερβοί συνοδεύουν τα τραγούδια, ενώ η ευχέρεια στις μαντινάδες είναι ακόμα ένα χάρισμα που θα λατρέψετε στους Κασιώτες: «Εζήτησα από τον Θεό την ομορφιά να πιάσω κι εκείνος χαμογέλασε και μου έδειξε την Κάσο».

Μέρες αληθινής γιορτής

Παραδοσιακός και πολυσύχναστος ο οικισμός του Εμπορειού.

Το μεγαλύτερο πανηγύρι της Κάσου είναι αυτό του Δεκαπενταύγουστου στην Παναγία, το χωριό όπου παλιά κατοικούσαν οι πιο φημισμένοι καραβομαραγκοί και καπετάνιοι. Ας πούμε πως είναι το ετήσιο ραντεβού των Κασιωτών που έμειναν με εκείνους που έφυγαν στο εξωτερικό αλλά και με τους καλοκαιρινούς επισκέπτες, που είναι ευπρόσδεκτοι σε όλες τις γιορτές.

Το πανηγύρι του Αϊ-Γιώργη στις Χαδιές είναι επίσης «μεγάλο γεγονός», αφιερωμένο στον προστάτη της Κάσου. Το μοναστήρι βρίσκεται νοτιοανατολικά του νησιού και η διαδρομή ανάμεσα σε βουνά και ανηφοριές είναι κι αυτή μια εμπειρία. Διαθέτει και ξενώνες για διαμονή αν θέλετε να παρατείνετε την επίσκεψη.

Στις 2 Σεπτεμβρίου το πανηγύρι στο μοναστήρι του Αϊ-Μάμα, του προστάτη των βοσκών και των ποιμνίων, σημαίνει τυπικά το τέλος του καλοκαιριού. Η νέα άσφαλτος έχει βελτιώσει την οδική πρόσβαση (αλλά όχι με μηχανάκι, λόγω των ανέμων που πνέουν μόνιμα στην περιοχή) σ’ αυτό το άγριο και απόκρημνο ύψωμα που ανταμείβει με ανεμπόδιστη θέα στο Λιβυκό.

Πολλοί περιμένουν επίσης τα πανηγύρια της Αγ. Μαρίνας (17/7), του Αγ. Φανουρίου (27/8) και του Σταυρού (14/9) με το νηστίσιμο πιλάφι (σαϊτιά). Γίνονται και τα τρία στον οικισμό της Αγ. Μαρίνας. Στου Χριστού (6/8) θα σας σερβίρουν ανεπανάληπτες μακαρούνες με σιτάκα και του Αγ. Σπυρίδωνος (12/12) στο Φρυ οι Κασιώτες τιμούν τον πολιούχο τους με γλέντι τρικούβερτο.

Το πανοσούφι και ο σουφάς, στολισμένα με χειροποίητα κεντήματα και πλέξεις με βελονάκι.

Θαλασσινή αρχοντιά & ιστορία

H Κάσος έγραφε ιστορία στη ναυπηγική και τη ναυσιπλοΐα από την εποχή του Χαλκού ήδη και οι άνθρωποί της έγιναν μερικοί από τους πιο φημισμένους καραβοκύρηδες, ναυτικούς και εφοπλιστές του 19ου και του 20ού αιώνα. Με τον στόλο της στήριξε τη χώρα σε όλους τους πολέμους, ώσπου η συμβολή της στον αγώνα της Κρήτης ενάντια στον τουρκοαιγυπτιακό στόλο πάτησε απότομα το φρένο. Το ολοκαύτωμα που ακολούθησε ως αντίποινα τον Ιούνιο του 1824 και η κατάληψη των Ιταλών στο νησί έφεραν τη μετανάστευση: οι πλοιοκτήτες εγκαταστάθηκαν στη Σύρο και αργότερα ακόμα ένα κύμα έστειλε τους Κασιώτες για εργασία στη διώρυγα του Σουέζ, όπου δημιούργησαν τη μεγάλη παροικία του Πορτ Σάιντ. Ενδεικτικά, στην Επανάσταση οι Κασιώτες έφταναν τις 12.000, μετά τη γενοκτονία ούτε τις 7.000 και σήμερα πλησιάζουν γύρω στους 1.000 ανοιχτόκαρδους κατοίκους.

Oμως, τα ασβεστωμένα σπιτάκια και τα παλιά αρχοντικά που θα χαζέψετε στην Κάσο φυλάνε μέσα τους όλο το μεγαλείο από τις ποντοπόρες περιπλανήσεις των ανθρώπων της. Πεντακάθαρα και στολισμένα με κάθε λογής «πολυτέλεια» που έφερναν οι άντρες από τα ξένα (υφάσματα, γυαλικά κ.ά.) και με «γυναικεία» χειροποίητα αριστουργήματα (υφαντά, κεντήματα κ.ά.), υπάρχουν νοικοκυριά σωστά λαογραφικά μουσεία, που οι οικοδεσπότες πρόθυμα θα σας ανοίξουν. Ετσι θα δείτε και τον σουφά, την υπερυψωμένη ξύλινη κατασκευή που δηλώνει το «υπνοδωμάτιο» στον χώρο, αλλά κυρίως την κεντρική κολόνα: εκτός του ότι στηρίζει την οροφή, συμβολίζει τον ξενιτεμένο ή ναυτικό που αποτελεί κολόνα του σπιτιού, στολισμένη μάλιστα με την ολόλευκη, κολλαριστή στυλομαντίλα. Συγκινητικό ή όχι;

Παραθαλάσσια μαγεία

Εκτός από το Εμπορειό, δίπλα στο Φρυ, οι παραλίες στην Κάσο φτάνουν για να καλύψουν όλες τις καλοκαιρινές επιθυμίες: με αμμουδιές για ραχάτι ή απότομα βράχια για μακροβούτια, με ταβερνάκια ή εντελώς απομονωμένες. Πιο εύκολα προσιτές είναι στα δυτικά η Αμμούα, ο Αντιπέρατος με τις τρεις βοτσαλωτές μίνι ακρογιαλιές (αρκεί να μη φυσάει βοριάς) και ο Αγ. Κωνσταντίνος. Στα νότια, στο απάνεμο φυσικό λιμάνι της Χέλαρτου, όπου έδεναν οι Μινωίτες τα καράβια τους, θα κολυμπήσετε στα νερά του Λιβυκού.

Τρεις παραλίες με βοτσαλάκι και πεντακάθαρο γαλάζιο θα βρείτε στην Αντιπέρατο.

Βέβαια, αν δεν πάρετε ένα καϊκάκι από το Φρυ για να εξερευνήσετε τις υδάτινες εκπλήξεις της νότιας πλευράς, όπως η Αγκάλη, η Χοχλακιά ή το Αυλάκι με τις θαλάσσιες σπηλιές, δεν έχετε δει παρά ελάχιστα από την Κάσο. Σημείο αναφοράς και οι «τρεις φρεγάτες» ή αλλιώς τα τρία τούρκικα πλοία που απειλούσαν το νησί, αλλά ο προστάτης Αϊ-Μάμας πέτρωσε για πάντα, αφήνοντάς τες μεσοπέλαγα, τρεις γκρίζες βραχονησίδες στη σειρά. Φυλάξτε την τελευταία βουτιά για το κοντινό νησάκι (15’) Αρμάθια με δύο τροπικές αμμουδιές που συναγωνίζονται σε ομορφιά ό,τι θαυμάζατε έως τώρα. Εκτός από κολύμπι, οι άνεμοι της Κάσου είναι ιδανικοί για windsurfing (με δικό σας εξοπλισμό) και ο βυθός όνειρο για καταδύσεις ή και ψάρεμα.

Τα μυστικά της κασιώτικης κουζίνας

Με επιρροές από Ανατολή και Δύση, η κασιώτικη κουζίνα είναι αναπάντεχα πλούσια για ένα τόσο μικρό και σχεδόν άγονο τόπο. Απολαύστε τη σπιτική μαγειρική και τα ολόφρεσκα θαλασσινά τους στα εστιατόρια που θα βρείτε στην Μπούκα και στο υπόλοιπο Φρυ (Μύλος, Ωραία Μπούκα κ.ά.) και στο ομώνυμο στο Εμπορειό (μόνο το καλοκαίρι) ή ως κέρασμα στα πανηγύρια και στα αυθόρμητα καλέσματά τους. Ζητήστε να σας οδηγήσουν σίγουρα σε κάποιο από τα μιτάτα των βοσκών που είναι εξαιρετικοί τυροκόμοι και προμηθευτείτε το φημισμένο θυμαρίσιο μέλι τους. Μέχρι τότε δείτε τα πιο χαρακτηριστικά πιάτα και γεύσεις του νησιού:

Μακαρούνες: Σήμα-κατατεθέν πιάτο της κασιώτικης κουζίνας, με χειροποίητα ζυμαρικά που σερβίρονται με κρεμμύδι τσιγαρισμένο σε ντόπιο βούτυρο και σιτάκα, το τοπικό τυρί.

Ψιλή άμμος μέσα και έξω από τη θάλασσα, αλλά και γύψος σε σημεία του βυθού κάνουν τα Μάρμαρα μια από τις πιο ιδιαίτερες παραλίες στην Ελλάδα.

Κασιώτικο πιλάφι: Το ρύζι βράζει σε ζωμό από κοκκινιστό αρνί ή κατσίκι και στο τέλος το περιχύνουν με καυτό ντόπιο βούτυρο και μπόλικη κανέλα. Στα πανηγύρια είναι δουλειά των αντρών να το μαγειρέψουν αλλά και να το σερβίρουν φορώντας τις λευκές ποδιές τους.

Ντορμάες: Τα γνωστά ντολμαδάκια, τόσο μικρά όσο δεν τα έχετε ξαναδεί σε καμιά τοπική κουζίνα, αφού από ένα αμπελόφυλλο βγαίνουν ίσως και περισσότερα από τέσσερα κομμάτια. Στα πανηγύρια, οι γυναίκες μαζεύονται από την προηγούμενη και τα τυλίγουν κατά χιλιάδες για τους ντόπιους και επισκέπτες που τα εξαφανίζουν σαν στραγάλια.

Αλαρμυστό ροίκιο: Το γνωστό σταμναγκάθι (άγρια ποικιλία ραδικιού), το οποίο οι Κασιώτες μαζεύουν από δύσβατα σημεία και απόκρημνα βράχια πάνω απ’ τη θάλασσα για να το συντηρήσουν σε άλμη και αργότερα να το μαγειρέψουν συνήθως γιαχνιστό.

Σιτάκα: Το παραδοσιακό κρεμώδες τυρί του νησιού απαιτεί ιεροτελεστία που ακολουθούν οι έμπειροι βοσκοί στα μιτάτα τους. Το γάλα μπαίνει σε μαντροκάζανο, όπου βράζει επί 6 ώρες με ασταμάτητο ανακάτεμα, ενώ οι παλιοί και οι γνώστες δίνουν σημασία ακόμη και στα ξύλα που διατηρούν τη φωτιά, θεωρώντας ιδανικά τη συκιά και την αμυγδαλιά.

Βρείτε χρόνο να δείτε από κοντά την ομορφιά που κρύβουν τα Αρμάθια.

Ελαϊκή: Φημισμένο μαλακό λευκό τυρί από μυζήθρα που παραμένει κλεισμένη 2-3 μήνες με ντόπιο βούτυρο.

Μένουλες: Ψάρι που αφθονεί στην περιοχή και οι Κασιώτες το απολαμβάνουν ως παστό.

Ξυλικόπιτες, μοσχοπούγκια: παραδοσιακά γλυκά που θυμίζουν τηγανίτες τα πρώτα, ενώ τα δεύτερα φτιάχνονται με αμύγδαλο και πασπαλίζονται με μπόλικη άχνη ζάχαρη.

Σουπιοπίλαφο: Κατάμαυρο πιλάφι με μελάνι φρέσκιας σουπιάς.

Αλευρά: Πεντανόστιμο μείγμα από αλεύρι, γάλα και κασιώτικο βούτυρο που παρασκευάζουν επίσης οι βοσκοί στα μιτάτα τους.

Καούλι: Το κορυφαίο κασιώτικο βούτυρο που παρασκευάζουν οι βοσκοί.

Κουλούρες: Χειροποίητα τραγανά διπλοφουρνιστά κουλούρια που συνοδεύονται με σιτάκα ή άλλες τοπικές νοστιμιές για κολατσιό.

ΔΙΑΜΟΝΗ

Οι μικροσκοπικοί κασιώτικοι ντολμάδες απαιτούν επιδεξιότητα που πάει από γενιά σε γενιά.

«Αναγέννηση» (Πλ. Ηρώων, Φρυ, 22450-41495, www.anagennisishotel.gr). Από τα παλαιότερα του νησιού, με αρκετές σύγχρονες ανέσεις, αλλά απλή ατμόσφαιρα «από τα παλιά». «Galanou View» (Φρυ, 22450-41235). Σύγχρονο συγκρότημα με εννιά διαμερίσματα που διαθέτουν και εξοπλισμένη κουζίνα για πλήρη αυτονομία, στην πρωτεύουσα του νησιού. «Evita Village» (Φρυ, 22450-41731, www.evita-village.gr). Σχετικά καινούργια αυτόνομα διαμερίσματα δίπλα στη θάλασσα με πλήρως εξοπλισμένη κουζίνα και γυμναστήριο. «Μποργιανούλα» (Εμπορειός, 22450-41495, 41323). Εφτά αυτόνομα διαμερίσματα μπροστά στην πιο πολυσύχναστη παραλία της Κάσου. «Angelicas» (Φρυ, 22450-41268, 6992-673833, www.angelicas.gr). Πλήρως εξοπλισμένα ατμοσφαιρικά διαμερίσματα με καλλιτεχνική διάθεση και θέα στο λιμάνι.

Fast Info
Στην Αγ. Μαρίνα ζητήστε να σας δείξουν το μονοπάτι για την Ελληνοκαμάρα, ένα σημαντικό σπήλαιο παλαιολιθικής εποχής, με ευρήματα που εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων.

Άλλη μια εξωπραγματική σπηλιά που αξίζει το περπάτημα είναι η Στηλοκαμάρα ή Σελάι με τη μικροσκοπική είσοδο και τους σταλαγμίτες και σταλακτίτες που γεμίζουν το εσωτερικό στα ελάχιστα μόνο μέτρα που έχουν καταφέρει να εξερευνήσουν οι ειδικοί.

Στην Κάσο μπορείτε να πάτε ακτοπλοϊκώς από Πειραιά (συνήθως μέσω Καρπάθου, Χάλκης, Ρόδου) και αεροπορικώς από Αθήνα απευθείας ή μέσω Καρπάθου, Ρόδου, Σητείας.

Η πτήση Κάσου - Καρπάθου έχει καταγραφεί στο Γκίνες ως η συντομότερη του κόσμου (5 λεπτά), αλλά καταρρίφθηκε το 2008 από μια ακόμα μικρότερη, στην Ιρλανδία.

Κείμενο: Eρση Μηλιαράκη